Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad dzieckiem i majątkiem dziecka oraz prawo rodziców do wychowania dziecka z poszanowaniem jego godności i praw.
Dzieci pozostają aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską, która przysługuje obojgu rodzicom. Najsurowszym środkiem ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej przez sąd rodzinny jest orzeczenie o jej pozbawieniu.
Z mojej praktyki zawodowej mogę stwierdzić, że Sądy taki środek stosują w wyjątkowych przypadkach i po wnikliwej analizie sytuacji dziecka, kierując się przede wszystkim dobrem małoletniego. Jako adwokat często spotykam się z oczekiwaniami Klientów, aby partnera pozbawić władzy rodzicielskiej. W wielu przypadkach takie oczekiwanie wiąże się z niezrozumieniem samej instytucji władzy rodzicielskiej lub niezrozumieniem przyczyn, które mogą skutecznie doprowadzić do wydania przez sąd takiego orzeczenia.
Przyczyną pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej nad ich dzieckiem są sytuacje, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka. Najczęstsze powody pozbawienia władzy rodzicielskiej dotyczą sytuacji, w których rodzic wykonuje długotrwałą karę pozbawienia wolności, na stałe wyjeżdża poza miejsce zamieszkania dziecka i jednocześnie nie interesuje się jego losami.
Oto inne przykładowe powody pozbawienia władzy rodzicielskiej:
- porzucenie dziecka przez obojga rodziców,
- zaginięcie rodzica,
- nieuleczalna choroba rodzica, na przykład poważne zaburzenia psychiczne,
- niezapewnianie dziecku podstawowych potrzeb,
- wychowywanie dziecka przez rodziców uzależnionych od alkoholu i substancji psychoaktywnych,
- przemoc fizyczna i psychiczna wobec dziecka,
- znęcanie się nad rodziną,
- zmuszanie dziecka do popełniania przestępstw.
Należy wyraźnie podkreślić, że niezależnie od tego, jakie w danej sprawie są powody pozbawienia władzy rodzicielskiej, rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie przestaje być biologicznym rodzicem dziecka. Zatem nie ustaje prawo do alimentacji i prawo dziedziczenia. Taki rodzic zachowuje również prawo do kontaktów z dzieckiem, chyba że orzeczenie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej zostanie połączone przez Sąd z zakazem kontaktów z uwagi na dobro dziecka.
Do pozbawienia władzy rodzicielskiej może dojść poprzez złożenie wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej do sądu rodzinnego zarówno na wniosek rodziców, jak również z urzędu na skutek ingerencji samego sądu lub właściwych instytucji. Takie orzeczenie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa.
W/w orzeczenie to nie jest „na zawsze”, dlatego też gdy powody pozbawienia władzy rodzicielskiej ustaną, Sąd może władzę rodzicielską rodzicowi przywrócić.